Nieswoiste zapalenie jelit (NZJ) to grupa przewlekłych schorzeń zapalnych układu pokarmowego, które znacząco wpływają na jakość życia pacjentów. Do najczęściej diagnozowanych postaci należą choroba Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Obie choroby charakteryzują się nawracającymi okresami zaostrzeń i remisji, a ich dokładne przyczyny wciąż pozostają przedmiotem badań. Zrozumienie mechanizmów powstawania NZJ, objawów, metod diagnostycznych oraz dostępnych terapii jest kluczowe dla skutecznego zarządzania chorobą.
Czym jest nieswoiste zapalenie jelit?
Nieswoiste zapalenie jelit to ogólne określenie na grupę chorób zapalnych jelit, które nie mają jasno określonej, zewnętrznej przyczyny, stąd nazwa „nieswoiste”. W przeciwieństwie do zapaleń jelit wywołanych przez infekcje bakteryjne czy wirusowe, NZJ ma podłoże autoimmunologiczne lub immunozależne, co oznacza, że układ odpornościowy organizmu błędnie atakuje własne tkanki jelit. Ta przewlekła odpowiedź zapalna prowadzi do uszkodzenia ściany jelita, co manifestuje się szeregiem nieprzyjemnych objawów. Choroba Leśniowskiego-Crohna może dotyczyć każdego odcinka przewodu pokarmowego, od jamy ustnej po odbyt, podczas gdy wrzodziejące zapalenie jelita grubego ogranicza się do jelita grubego i odbytnicy.
Choroba Leśniowskiego-Crohna
Choroba Leśniowskiego-Crohna jest chorobą zapalną, która może dotyczyć każdego fragmentu przewodu pokarmowego, od jamy ustnej aż po odbyt. Charakteryzuje się pełnościennym zapaleniem ściany jelita, co oznacza, że proces zapalny może obejmować wszystkie warstwy ściany jelita. Często obserwuje się segmentowe zajęcie jelita, czyli obecność zdrowych odcinków przeplatanych obszarami objętymi chorobą. Typowe dla tej choroby są również głębokie owrzodzenia, zwężenia i przetoki, które mogą prowadzić do poważnych komplikacji.
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) jest chorobą zapalną dotyczącą wyłącznie jelita grubego i odbytnicy. Proces zapalny zazwyczaj zaczyna się w odbytnicy i może rozprzestrzeniać się proksymalnie, czyli w kierunku jelita cienkiego. W przeciwieństwie do choroby Crohna, WZJG charakteryzuje się zapaleniem ograniczonym do błony śluzowej i podśluzowej, co skutkuje powstawaniem licznych wrzodów i nadżerek. Zmiany zapalne w WZJG są zazwyczaj ciągłe, bez obecności zdrowych odcinków jelita pomiędzy obszarami chorobowymi.
Objawy nieswoistego zapalenia jelit
Objawy NZJ mogą być bardzo zróżnicowane i zależą od lokalizacji oraz rozległości zmian zapalnych w jelitach. Najczęściej występujące symptomy obejmują przewlekłą biegunkę, często z obecnością krwi i śluzu w stolcu. Pacjenci skarżą się również na bóle brzucha, które mogą mieć charakter skurczowy lub ciągły. Nierzadko pojawia się utrata masy ciała, zmęczenie, osłabienie oraz gorączka. W przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna możliwe są również objawy pozajelitowe, takie jak zapalenie stawów, zmiany skórne czy zapalenie błony naczyniowej oka.
Bóle brzucha i biegunka
Ból brzucha jest jednym z najbardziej uciążliwych objawów NZJ. Może być zlokalizowany w różnych częściach jamy brzusznej, często towarzyszy mu uczucie pełności lub wzdęcia. Charakter bólu może być różny – od łagodnego dyskomfortu po silne, kolkowe napady. Przewlekła biegunka, często występująca po posiłkach lub w nocy, jest kolejnym charakterystycznym symptomem. Obecność krwi w stolcu może być sygnałem poważnego stanu zapalnego i wymaga natychmiastowej konsultacji lekarskiej.
Utrata masy ciała i zmęczenie
Niedożywienie i utrata masy ciała są częstymi konsekwencjami przewlekłego stanu zapalnego w jelitach, który zaburza wchłanianie składników odżywczych. Utrata apetytu, biegunki oraz zwiększone zapotrzebowanie organizmu na energię do walki z zapaleniem przyczyniają się do spadku masy ciała. Przewlekłe zmęczenie i osłabienie są również powszechne, często wynikają z niedoborów pokarmowych, anemii lub samego procesu zapalnego.
Diagnostyka nieswoistego zapalenia jelit
Postawienie prawidłowej diagnozy NZJ wymaga połączenia różnych metod diagnostycznych. Podstawę stanowi wywiad lekarski oraz badanie fizykalne, które pozwalają zebrać informacje o objawach i historii choroby pacjenta. Kluczowe są również badania laboratoryjne, w tym morfologia krwi (w celu oceny anemii i stanu zapalnego), badania biochemiczne (ocena funkcji wątroby i nerek) oraz badania kału (wykluczenie infekcji, ocena markerów zapalenia, takich jak kalprotektyna).
Badania endoskopowe
Kolonoskopia jest podstawowym narzędziem diagnostycznym w przypadku podejrzenia wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, a także w ocenie choroby Leśniowskiego-Crohna, jeśli obejmuje ona jelito grube. Pozwala na bezpośrednią wizualizację błony śluzowej jelita, ocenę rozległości i charakteru zmian zapalnych oraz pobranie wycinków do badania histopatologicznego. Biopsja jest niezbędna do potwierdzenia rozpoznania i wykluczenia innych schorzeń, takich jak nowotwory. W przypadku choroby Leśniowskiego-Crohna, która może dotyczyć górnego odcinka przewodu pokarmowego, stosuje się również gastroskopię oraz endoskopię kapsułkową.
Badania obrazowe
Badania obrazowe odgrywają istotną rolę w ocenie rozległości zmian pozajelitowych oraz w przypadku trudności z wykonaniem kolonoskopii. Tomografia komputerowa (TK) oraz rezonans magnetyczny (RM) jamy brzusznej pozwalają na ocenę grubości ściany jelita, obecności powikłań, takich jak przetoki, ropnie czy zwężenia, a także na ocenę zmian w innych narządach. Badanie USG jamy brzusznej może być pomocne w ocenie stanu jelit, zwłaszcza u dzieci i kobiet w ciąży, jako badanie mniej inwazyjne.
Leczenie nieswoistego zapalenia jelit
Leczenie NZJ ma na celu zmniejszenie stanu zapalnego, łagodzenie objawów, zapobieganie nawrotom choroby oraz poprawę jakości życia pacjentów. Terapia jest zazwyczaj długoterminowa i dostosowywana indywidualnie do pacjenta, uwzględniając rodzaj i ciężkość choroby, jej lokalizację oraz obecność powikłań.
Farmakoterapia
Podstawą leczenia farmakologicznego NZJ są leki przeciwzapalne, takie jak 5-aminosalicylany (5-ASA), które są skuteczne głównie w łagodniejszych postaciach wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. W przypadku cięższych postaci lub choroby Leśniowskiego-Crohna stosuje się kortykosteroidy, które działają silnie przeciwzapalnie, ale ze względu na liczne działania niepożądane są stosowane krótkoterminowo. Ważną grupę leków stanowią immunosupresanty, które hamują nadmierną aktywność układu odpornościowego. W ostatnich latach coraz większe znaczenie zyskują leki biologiczne, które są ukierunkowane na konkretne cząsteczki zapalne, co czyni je bardzo skutecznymi w opornych na inne terapie przypadkach.
Leczenie chirurgiczne i dieta
W niektórych przypadkach, gdy leczenie farmakologiczne nie przynosi oczekiwanych rezultatów lub pojawią się poważne powikłania, konieczne może być leczenie chirurgiczne. Operacja może polegać na usunięciu fragmentu jelita objętego chorobą. Ważnym elementem wspomagającym leczenie jest odpowiednio zbilansowana dieta. Choć nie ma jednej, uniwersalnej diety dla wszystkich pacjentów z NZJ, zaleca się unikanie pokarmów, które mogą nasilać objawy, takich jak tłuste potrawy, ostre przyprawy, produkty mleczne (w przypadku nietolerancji laktozy) czy świeże warzywa i owoce w okresach zaostrzeń. Ważne jest, aby dieta była bogata w białko, witaminy i minerały, a w przypadku problemów z wchłanianiem, konieczna może być suplementacja.
